Jest to książka wyjątkowa z wielu powodów. Ukazała się już po śmierci Autora i stanowi owoc jego jakże kompetentnych i zarazem żmudnych, ale prowadzonych z ogromną pasją – trwających ponad ćwierć wieku – badań i poszukiwań. Ustalenia zawarte na kartach tej publikacji są w wielu miejscach przełomowe. Dotyczą one zarówno rekonstrukcji listy ofiar obozu zagłady w Soldau, jak i lokalizacji oraz upamiętnienia miejsc ich pochówku. Ksiądz kanonik Marian Ofiara dotarł do materiałów archiwalnych niejednokrotnie nieznanych nawet badaczom zajmującym się problematyką działdowskiego obozu i przebadał setki historycznych dokumentów. Wspierał inicjatywy edukacyjne, naukowe i wydawnicze, aby upamiętnić męczenników i uratować prawdę historyczną o byłym obozie koncentracyjnym w Działdowie. Pomagał w pracach poszukiwawczo-ekshumacyjnych ofiar obozu, prowadzonych przez Instytut Pamięci Narodowej. Często mawiał, że „przybył do Działdowa o jedno pokolenie za późno”. Wiele bowiem osób, z którymi rozmawiał, zbierając relacje żyjących świadków tamtych zbrodni, w czasie II wojny światowej i okupacji hitlerowskiej było jeszcze dziećmi i nie mogło dokładnie pamiętać obozowej hekatomby, a informacje o obozie z lat wojny i z okresu powojennego, skrywane przez dziesięciolecia, przekazali im rodzice czy też dziadkowie.
Działdowski obóz zagłady otoczony był po wojnie tylko lokalną pamięcią i właściwie nie istniał w zbiorowej świadomości Polaków. Zaczęło się to powoli zmieniać, gdy 12 czerwca 1967 roku odwiedził Działdowo Prymas Polski bł. kardynał Stefan Wyszyński i poświęcił w kościele farnym św. Wojciecha tablicę ku czci kapłanów-męczenników.
Autor książki niejednokrotnie przywoływał z szacunkiem postać księdza kanonika Czesława Burczyka, który z ogromną determinacją upominał się o godne upamiętnienie wszystkich więźniów obozu Soldau. „Gdy na początku lat 90. [ubiegłego wieku] przybyłem do Działdowa – mówił ks. M. Ofiara w obszernym wywiadzie udzielonym płockiej edycji „Gościa Niedzielnego” w czerwcu 2021 roku – męczennicy byli jeszcze mało znani. Jednak na mojej drodze pojawił się ksiądz Czesław Burczyk, ówczesny proboszcz parafii pw. św. Wojciecha. Już drugiego dnia po moim przybyciu do Działdowa zawiózł mnie do byłego obozu i opowiedział jego wstrząsającą historię”.
Niniejsza monografia powstawała na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu jako rozprawa doktorska, która miała nosić tytuł Martyrologium duchowieństwa i osób zakonnych w obozie koncentracyjnym Soldau. Historia. Świadectwo wiary i patriotyzmu. Pamięć i kult męczenników. Gdy poznałem księdza Mariana i zobaczyłem jego pionierską, wytrwałą pracę nad upamiętnianiem ofiar obozu w Soldau, nie miałem wątpliwości, że to właśnie on jest najwłaściwszą osobą, która mogłaby się podjąć przygotowania takiej dysertacji. Skrupulatnie pracował nad nią przez wiele lat, aż do ostatnich dni swojego ziemskiego życia. Niestety ciężka choroba i przedwczesna śmierć uniemożliwiły księdzu Marianowi całkowitą realizację dzieła zgodnie z naszym pierwotnym zamysłem. Ksiądz Marian miał pełną świadomość, że najprawdopodobniej monografii nie dokończy. Udało mu się jednak utrwalić na piśmie to, co najważniejsze, i zredagować zasadniczą treść niniejszej książki. Właściwie zabrakło jedynie ostatniej części planowanej rozprawy, dotyczącej inicjatyw i działań upamiętniających zamordowanych i więzionych oraz opisującej kult męczenników z Działdowa, którego istotnym etapem była beatyfikacja arcybiskupa Antoniego Juliana Nowowiejskiego, biskupa Leona Wetmańskiego, siostry Marii Teresy Kowalskiej, księdza Adama Bargielskiego oraz ojca Józefa Innocentego Guza. Ci dwaj ostatni beatyfikowani duchowni, choć zamordowani w innych obozach koncentracyjnych, także przeszli przez piekło Soldau.
Na owych brakujących stronach monografii powinien był się znaleźć opis inicjatyw i działań samego Autora książki, mających na celu przywracanie i utrwalanie pamięci o pomordowanych i więzionych w Działdowie, a także o miejscach ich męczeństwa i pochówku. Ksiądz Marian Ofiara był człowiekiem niezwykle skromnym. Nie lubił przypisywać sobie zasług i niewiele mówił o swoich dokonaniach. Być może w takiej właśnie „optyce” należałoby odczytywać fakt, że w książce ostatecznie zabrakło bezpośrednich odniesień do działalności niestrudzonego budowniczego kościoła parafialnego parafii św. Katarzyny, pierwszego jej proboszcza i kustosza Diecezjalnego Sanktuarium Męczenników Działdowskich.
Ksiądz Marian Ofiara, po dokonanej przez św. Jana Pawła II w dniu 13 czerwca 1999 roku w Warszawie beatyfikacji 108 Męczenników z okresu II wojny światowej, a wśród nich arcybiskupa A. J. Nowowiejskiego i biskupa L. Wetmańskiego, jak nikt inny zaangażował się w szerzenie kultu błogosławionych męczenników działdowskich. W dniu 25 marca 2009 roku zostali oni współpatronami parafii św. Katarzyny w Działdowie, a 12 czerwca 2010 roku – patronami miasta Działdowa. Staraniem ks. Mariana w kościele parafialnym została umieszczona granitowa tablica z nazwiskami osób
duchownych i zakonnych zamordowanych w Soldau. W tzw. Lasku Zwierskiego 22 marca 2013 roku stanął krzyż i tablica upamiętniająca męczeństwo pomordowanych więźniów. Dzięki jego zabiegom parafia otrzymała krzyż biskupi Antoniego Juliana Nowowiejskiego i obraz przedstawiający biskupów z Płocka na tle obozu Soldau. Dnia 8 czerwca 2014 roku pierwszy biskup toruński Andrzej Suski ogłosił kościół parafialny parafii św. Katarzyny Aleksandryjskiej Diecezjalnym Sanktuarium Błogosławionych Męczenników arcybiskupa Antoniego Juliana Nowowiejskiego i biskupa Leona Wetmańskiego. Sanktuarium działdowskie, szczególnie od czasu beatyfikacji jego patronów, odwiedza wiele pielgrzymek z całego kraju, zwłaszcza z diecezji płockiej i diecezji toruńskiej.
Prezentowana książka to wyraz hołdu złożonego pomordowanym i tym wszystkim, którzy niewyobrażalnie cierpieli w działdowskim obozie, ale to bez wątpienia także pomnik dla jej Autora. Wytrwale i owocnie pielgrzymował po tej ziemi. Swoistym symbolem ziemskiej pielgrzymki ks. Mariana Ofiary było jego pielgrzymowanie z Działdowa do Częstochowy. Przeszedł tę trasę pieszo 40 razy.
Był prezbiterem diecezji toruńskiej, ale i w diecezji płockiej – jak podkreślał – czuł się jak w swojej własnej. Jak swojego postrzegali i traktowali go także biskupi, kapłani i wierni prastarej diecezji płockiej, dla której tak wiele uczynił.
Jak napisał Biskup Toruński Senior we wstępie do niniejszej monografii, ks. Marian Ofiara za wieloletnią działalność społeczną w roku 2014 został wyróżniony tytułem Honorowy Obywatel Miasta Działdowo i odznaczony pośmiertnie przez Instytut Pamięci Narodowej złotym medalem Reipublicae Memoriae Meritum. Jego ogromną i ofiarną pracę docenili Biskup Toruński i Biskup Płocki, nadając mu godność kanonika honorowego Kapituły Kolegiackiej Grudziądzkiej w 2009 roku i Kapituły Katedralnej Płockiej w roku 2018.
Ksiądz kanonik Marian Ofiara jest wciąż obecny w naszej wdzięcznej pamięci i w naszych modlitwach. Jestem przekonany, że i on wstawia się za nami u Boga i wciąż troszczy się o pamięć o pomordowanych i więzionych. Czyżby to był jedynie „czysty przypadek”, że już cztery miesiące po jego śmierci, w dniach od 4 do 10 lipca 2022 roku, dokonano kolejnego odkrycia miejsca zdeponowania szczątków ludzkich w lesie białuckim? Odnaleziono prawie 17 ton ludzkich prochów, co pozwala oszacować, że zamordowano tam co najmniej 8 000 osób.
Ksiądz Marian wierzył, że męczennicy dawali mu moc, aby znosić cierpienie, a gdy środki przeciwbólowe już nie pomagały, powtarzał, że pomordowani i więzieni w Działdowie cierpieli o wiele bardziej niż on. Nigdy się nie skarżył na ból i cierpienie. Twierdził, że żyje na ziemi świętej, bo przesiąkniętej krwią męczenników, a to zobowiązuje. Zobowiązują również dzieła zainicjowane i pozostawione przez śp. ks. Mariana. Obyśmy ich nie zmarnowali.
Płock, 13 czerwca 2024 r.,
w 25. rocznicę beatyfikacji męczenników II wojny światowej
ks. Daniel Brzeziński
kustosz Kapituły Katedralnej Płockiej
kierownik Katedry Teologii Praktycznej
Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu
